Kruche dziedzictwo
WYDZIAŁ HISTORYCZNY
INSTYTUT HISTORII SZTUKI
W naukach humanistycznych zajmujących się przeszłością najbardziej pracochłonne i wymagające znacznych nakładów finansowych jest dokumentowanie dziedzictwa: archiwaliów, dzieł literatury, muzyki czy sztuk plastycznych. Dzięki Narodowemu Programowi Rozwoju Humanistyki (NPRH) tego typu prace badawcze można prowadzić w szerszym niż dotychczasowym wymiarze. Wśród korzystających z nowych możliwości znaleźli się również, pracujący nad katalogiem witraży, naukowcy z Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Wśród grantów przyznanych w pierwszym konkursie NPRH w roku 2011 znalazł się projekt Instytutu Historii Sztuki UJ „Korpus witraży z lat 1800–1945 w kościołach rzymskokatolickich metropolii krakowskiej i przemyskiej", realizowany we współpracy z Wydziałem Konserwacji krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Jego celem jest stworzenie pełnej dokumentacji barwnych przeszkleń okiennych w świątyniach. Na te prace składają się: wykonanie profesjonalnych fotografii, przeprowadzenie badań archiwalnych zmierzających do określenia czasu powstania i miejsca wykonania witraży, określenie stanu ich zachowania oraz opisanie i skatalogowanie tych dzieł. W latach 2012–2017 wydanych zostanie pięć tomów katalogu, zawierających informacje historyczne dotyczące witraży, podstawowe dane określające ich tematykę, autorstwo, daty powstania, rozpoznanie stylistyczne oraz krótką ocenę konserwatorską odnoszącą się do stanu zachowania tych dzieł. Przewidziane jest też uruchomienie dostępnej online bazy witraży.
Nie tylko witraże średniowieczne
Badaniami nad witrażami zajęto się szerzej po drugiej wojnie światowej i szybko nabrały one wymiaru międzynarodowego. W roku 1952 powołano do życia Korpus Witraży Średniowiecznych (Corpus Vitrearum Medii Aevi). Polska przystąpiła do tej organizacji w roku 1958. Celem jej działań stało się opublikowanie pełnego, wyczerpującego katalogu zachowanych witraży średniowiecznych (tego rodzaju fundamentalne katalogi nazywa się właśnie korpusami). W miarę upływu lat uczeni objęli badaniami również epoki późniejsze, co zaowocowało zmianą nazwy organizacji na Corpus Vitrearum.
Witraż, po okresie prężnego rozwoju w okresie gotyku, nie był zbytnio popularny w czasach nowożytnych (pomijając niewielkie przeszklenia, tzw. szkła gabinetowe). Odrodzenie tego gatunku sztuki nastąpiło w wieku XIX na fali nowego zainteresowania średniowieczem. W Polsce zachowało się kilka zespołów witraży średniowiecznych, natomiast zdecydowanie więcej barwnych przeszkleń pochodzi z wieków XIX i XX. Badania nad witrażami średniowiecznymi prowadzone są od wielu lat, natomiast dziedzictwo dwóch ostatnich stuleci jest właściwie nieznane. „Sytuacja w Polsce nie jest pod tym względem wyjątkowa. Stąd też nasze działania mają charakter pionierski: jako pierwsi w Europie podjęliśmy się zadania udokumentowania na szeroką skalę dzieł epoki nowoczesnej. Efekty tych działań z uwagą śledzą międzynarodowe środowiska Corpus Vitrearum" – komentuje prof. Wojciech Bałus z Instytutu Historii Sztuki UJ.
Profesjonalne zdjęcia detali pomagają określić
stan zachowania witraży oraz rodzaje szkła użytego
do ich powstania (fragment witraża Józefa Mehoffera
z 1908 roku przedstawiającego Matkę Boską Ostrobramską
w Kaplicy Szafrańców w katedrze na Wawelu),
fot.: Corpus Vitrearum Polska
Fotografowanie na wysokościach
Największym wyzwaniem technicznym badań jest wykonywanie zdjęć. Fotografowanie witraży wymaga nie tylko profesjonalnych aparatów z zespołem czułych obiektywów, pozwalających na rejestrowanie obiektów, przez które przechodzi światło, ale przede wszystkim pokonania trudności z dostępem do kościelnych okien. Znajdują się one zazwyczaj wysoko, a dobre zdjęcia powinny być wykonywane z pozycji „na wprost", nie zaś pod przypadkowym kątem. W tym celu, na potrzeby projektu, został zaprojektowany i zbudowany przez firmę TRIADA maszt teleskopowy napędzany silnikiem elektrycznym, który pozwala wynieść aparat fotograficzny na wysokość dziesięciu metrów. Dzięki zdalnemu sterowaniu możliwe jest obsługiwanie aparatu z dołu pomieszczenia przy użyciu laptopa. Zmieniać można nie tylko ustawienia samego aparatu, ale i przemieszczać go po prowadnicach zamontowanych na czubku masztu.
W ciągu pierwszego roku trwania projektu prace koncentrowały się na zabytkach krakowskich. Witraże z interesującego badaczy okresu znajdują się w ponad sześćdziesięciu kościołach i kaplicach, w tym w krakowskiej katedrze na Wawelu, kościele Mariackim czy kościele Franciszkanów. Najstarsze przeszklenia importowano z Niemiec i Austrii. Dopiero pod koniec XIX stulecia polscy artyści zaczęli projektować witraże, ale od razu czynili to na najwyższym poziomie, bo sztuką tą parali się: Jan Matejko, Stanisław Wyspiański i Józef Mehoffer. Wtedy też powstawać zaczęły pierwsze zakłady realizujące malarskie projekty na szkle. W okresie dwudziestolecia międzywojennego tradycja ta była kontynuowana.
Witraże są dziełami sztuki bardzo kruchymi w swej istocie. Szkło oprawione w ołów i wzmocnione stalowymi konstrukcjami okiennymi jest wrażliwe zarówno na działania pogody i natury (deszcz, śnieg, a przede wszystkim wiatr), jak i skutki aktywności człowieka (zanieczyszczenie powietrza). Witraże kościelne nie znikają tak szybko, jak kradzione lub rozbijane przez wandali przeszklenia w kamienicach, ale i tak ich żywot często bywa krótszy niż ołtarzy czy paramentów liturgicznych (ozdobnych przedmiotów i szat liturgicznych). Z tego powodu prowadzone prace mają na celu nie tylko czysto naukowe opracowanie dzieł sztuki witrażowej, ale i dokumentację ważnej gałęzi dziedzictwa narodowego.