Odkrywanie rynku Nea Pafos. Odkrywanie świata i ludzi

Print Friendly and PDF

 

WYDZIAŁ HISTORYCZNY
INSTYTUT ARCHEOLOGII

 

Polscy archeolodzy prowadzą niewiele prac wykopaliskowych z zakresu archeologii klasycznej, a więc dotyczących starożytnej Grecji i Rzymu, kolebek naszej cywilizacji. Dlatego też tak istotne znaczenie ma rozpoczęty w 2011 roku projekt Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Pafos na Cyprze – „Paphos Agora Project".

Cypr, wyspa znana jako miejsce narodzin bogini Afrodyty, już od II tysiąclecia p.n.e. objęta była cywilizacją grecką. W czasach po Aleksandrze Wielkim obszar ten należał do królestwa egipskich Ptolemeuszy.

Miasto Greków i Rzymian

Jednym z najważniejszych cypryjskich ośrodków stało się, założone pod koniec IV wieku p.n.e. i rozlokowane na zachodnim wybrzeżu, miasto Nea Pafos. Miejsce nazwane zostało „Nea" („Nowym"), aby odróżnić je od Starej Pafos (dziś wieś Kuklia), słynnego ośrodka kultu Afrodyty, położonego w pobliżu miejsca, gdzie według mitologii bogini wyłoniła się z morza. Nea Pafos długo pełniło rolę stolicy wyspy (od ok. 200 roku p.n.e. do ok. 350 roku n.e.) i najpierw było siedzibą stratega zarządzającego Cyprem z ramienia Ptolemeuszy, a potem rzymskiego gubernatora. Z biegiem lat miasto rozrosło się i dziś funkcjonuje jako Pafos. Jego starożytne pozostałości zachowały się w dość dobrym stanie i są odkrywane nie tylko przez archeologów cypryjskich, ale też przez szereg ekspedycji międzynarodowych. Zabytki Pafos wpisane zostały, podobnie jak te krakowskie, na listę światowego dziedzictwa kultury UNESCO. Prowadzone tu prace są więc bardzo prestiżowe.

Pomimo wielu lat badań, Pafos okresu hellenistycznego jest słabo rozpoznane. Wiadomo jednak, że zajmowało obszar około 95 ha, było otoczone murami i zbudowane na siatce ulic przecinających się pod kątem prostym. W Pafos znajdował się port, w którym stacjonowała flota ptolemejska. W jego zachodniej części położone były bogate dzielnice willowe, a na wzgórzu zwanym akropolem, gdzie dziś stoi latarnia morska, istniała świątynia. Na wschód od tego miejsca wzniesiono teatr.


Studenci w trakcie pracy na wykopie II w roku 2012, fot.: E. Papuci-Władyka

 

Agora na agorze

Agory w miastach antycznych znajdowały się zazwyczaj w centralnej części i pełniły rolę administracyjną, polityczną, kultową oraz handlową. Było to serce starożytnego miasta. To tutaj mieszkańcy także spotykali się i plotkowali, ale i dyskutowali o ważnych sprawach publicznych.

Dlatego nie może dziwić, że archeolodzy często skupiają się właśnie na badaniach agory. W mieście o takiej randze i wielkości jak dawne Pafos od początku musiała istnieć agora. Jak dotąd, odkryty został i częściowo przebadany rynek miasta rzymskiego. Cypryjski archeolog Kyriakos Nikolau, który przeprowadził te badania ustalił, że agora rzymska funkcjonowała od II do IV wieku n.e. Był to kwadratowy plac o około stumetrowym boku, który otaczały portyki kolumnowe. Znajdował się naprzeciw odeonu (budynku przeznaczonego na występy muzyczne) przy akropolu miasta. Ponieważ w czasach antycznych tradycje urbanistyczne były bardzo silne, w latach panowania rzymskiego na terenie miast założonych wcześniej, czyli w okresie greckim, często wykorzystywano już istniejące, podstawowe elementy topograficzne, jak siatka ulic czy bloki mieszkalne (insulae). Nie ma powodów przypuszczać, że w Pafos było inaczej. Można się zatem spodziewać, iż agora miasta hellenistycznego znajdowała się poniżej agory rzymskiej. To jej odkrycie i opisanie sposobu funkcjonowania tej przestrzeni publicznej jest głównym celem badań zespołu kierowanego przez prof. Ewdoksię Papuci--Władykę. Innymi celami naukowymi są: weryfikacja czasu powstania i istnienia agory rzymskiej oraz próba charakterystyki jej znaczenia w życiu miasta.

Kiedyś żył tu Seleukos

Cypryjskie badania wykopaliskowe z udziałem pracowników, doktorantów i studentów Instytutu Archeologii UJ oraz wolontariuszy prowadzone są każdego roku przez 5–6 tygodni. Mają one charakter interdyscyplinarny. Bierze w nich udział architekt, geodeci, konserwator, numizmatyk i przedstawiciele innych specjalności. Naukowcy wykorzystują nowoczesne metody badawcze: pomiary tachimetrem, fotogrametrię, numeryczny model terenu (ang. DEM), zdjęcia lotnicze quadrokopterem, a w przyszłości ma powstać rekonstrukcja 3D odkrywanych obiektów architektonicznych.

Najczęściej ekipa w mniejszym składzie przyjeżdża na pierwszy tydzień i przygotowuje teren oraz kończy dokumentację obiektów odkrytych w poprzednim sezonie. Potem odbywają się prace terenowe, czyli wykopaliska z udziałem studentów. „Jest gorąco (nawet do 45 stopni Celsjusza) i czasami naprawdę ciężko. Studenci pełnią też dyżury w kuchni, przygotowując posiłki dla całej ekipy. Mimo niedogodności, gdy ogłaszamy nabór na wykopaliska, zawsze pojawia się tłum chętnych, co świadczy o popularności archeologii i samych badań w Nea Pafos. Trzeba podkreślić, że udział w badaniach to nie tylko nauka zawodu, to także szansa na poznanie samego Cypru. Korzyści są więc nie tylko naukowe" – opowiada prof. Papuci-Władyka.

Ekipa sprawdziła się i dzięki ciężkiej pracy udało się osiągnąć wspaniałe rezultaty. „Podczas trzech kampanii wykopaliskowych odkryliśmy bardzo liczne fragmenty architektury z różnych okresów funkcjonowania badanego terenu, na przykład pozostałości sklepów (rzymskie tabernae) i magazynów, urządzenia hydrotechniczne (terakotowe rurociągi, kanały, baseny, cysterny i studnie), podłogi i mury domów" – wyjaśnia prof. Papuci-Władyka. Jedno z takich znalezisk, ołowiany odważnik z inskrypcją w alfabecie greckim, dokumentuje działalność urzędnika państwowego kontrolującego funkcjonowanie agory, czyli agoranomosa. Nazywał się on Seleukos i był synem Iouliosa Bathylosa, a wzmianka o nim potwierdza istnienie agory z czasów rzymskich.


Brązowa moneta cesarza Klaudiusza II Gockiego, 268-270 n.e., fot.: M. Iwan

 

Złoty kolczyk

„Oprócz pozostałości architektury, odkryliśmy inne wspaniałe obiekty, z których najcenniejszą jest niewątpliwie ceramika (tysiące fragmentów i wiele zachowanych w całości naczyń) i monety (niemal 150 sztuk). Odnalezione zostały również prawdziwe rarytasy: brązowa waga z odważnikiem w kształcie żołędzia, dwa dzbanki z brązu, amulet w stylu egipskim z magiczną inskrypcją w języku greckim i – niezwykła rzadkość na stanowisku miejskim – złoty kolczyk (lub wisiorek) z zakończeniem w kształcie liścia winnej latorośli, pewnie zgubiony przypadkowo" – kontynuuje opowieść prof. Papuci-Władyka.

Odkryte znaleziska pozostają – zgodnie z regułami prawa międzynarodowego – na terenie kraju odkrycia. Najcenniejsze obiekty, tzw. ruchome (np. wspomniane kolczyk i waga), zostaną po konserwacji wyeksponowane w Muzeum Dystryktu Pafos, natomiast pozostałości architektury można oglądać na terenie Parku Archeologicznego, który położony jest przy porcie w Pafos. Całość dokumentacji jest analizowana po powrocie do Krakowa, stając się podstawą raportów, opracowań, referatów oraz wydawnictw. Publikacja wyników badań stanowi wyłączny przywilej i wielką „korzyść naukową" danej ekspedycji.

Po trzech sezonach wykopaliskowych można stwierdzić, iż archeolodzy z UJ odkryli pozostałości architektury i zabytków ruchomych z okresu hellenistycznego, choć nie można z pewnością potwierdzić, że należały one do agory z tego okresu. Natomiast pozostałości z okresu rzymskiego pozwolą prawdopodobnie podważyć sugerowany do tej pory czas powstania agory rzymskiej i przesunąć go z II wieku n.e. na okres panowania cesarza Augusta (27 rok p.n.e.–14 rok n.e.).

Aby udało się pogłębić wiedzę na temat starożytnej stolicy Cypru, a szczególnie funkcjonowania istniejącej w niej agory, „(…) potrzebne są dalsze prace w terenie i w gabinecie, bowiem archeologia to nauka niezwykle atrakcyjna, ale jest też sztuką cierpliwości – efekty widać najczęściej dopiero po wielu latach" – podsumowuje prof. Papuci-Władyka.

Badania finansowane są z grantu OPUS przyznanego przez Narodowe Centrum Nauki. Zostały one wybrane jako jedne z pięciu i jedyne z zakresu nauk humanistycznych do filmu reklamującego działalność NCN. Środki na prace archeologiczne pochodzą także z Wydziału Historycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz od sponsorów.

Strona internetowa projektu: www.paphos-agora.archeo.uj.edu.pl
Pozanaukowe aspekty życia ekspedycji można znaleźć na blogu: neapafos.blox.pl