Prawny obraz człowieka

Print Friendly and PDF

 

WYDZIAŁ PRAWA I ADMINISTRACJI

 

Prawo widziane okiem filozofa to coś więcej niż znajdujące się w kodeksach przepisy. Obejmuje ono również szereg ukrytych założeń dotyczących ludzkich zachowań, które można określić mianem „prawnego obrazu człowieka". Twierdzenia te leżą u podstaw działania wielu instytucji prawnych.

Najbardziej wiarygodne ustalenia dotyczące zachowania człowieka proponowane są w naukach eksperymentalnych, na przykład w psychologii. W badaniach prowadzonych na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego (w ramach grantu „Naturalizacja prawa") kluczowe stało się właśnie wskazanie istotnych dla prawa ustaleń z zakresu nauk eksperymentalnych oraz, co wcale nie mniej ważne, odnalezienie sposobu na ich wykorzystanie w nauce prawa.

Naturalizacja prawa ma na celu scalenie prawnego obrazu człowieka z jego naukowym odpowiednikiem. Przykładowo, na gruncie psychologii oraz neurokognitywistyki popularna jest obecnie teza o iluzji wolnego wyboru. Iluzja ta oznacza, że nawet w sytuacji, gdy jesteśmy przekonani, iż nasz wybór zależał tylko od nas, jest to jedynie złudzenie generowane przez nasz umysł. W rzeczywistości decyzja ta podjęta została nieświadomie, zanim zaczęliśmy się nad nią zastanawiać. Tymczasem warunkiem uznania kogoś odpowiedzialnym karnie za jego czyn jest posiadanie przez niego możliwości wolnego wyboru. Jeśli jednak wolny wybór jest jedynie iluzją, to czy można kogokolwiek uznać za odpowiedzialnego za jego czyny?

Jak powiązać prawo z naukami eksperymentalnymi?

W projekcie bierze udział dwudziestu naukowców reprezentujących nie tylko nauki prawne, lecz również filozofię, psychologię oraz neuronaukę. Badania dzielą się na dwa etapy. Pierwszym z nich jest analiza istniejących modeli naturalizacji prawa.

Prawnicy dostrzegli znaczenie nauk zajmujących się zachowaniem już w XIX wieku, a więc z chwilą usamodzielnienia się psychologii oraz socjologii. Podejmowane wtedy próby ,,unaukowienia" prawa okazały się jednak chybione i to z dwóch powodów. Po pierwsze, nauki, do których się wówczas odwoływano były bardzo niedojrzałe – psychologia tamtego okresu była jeszcze dyscypliną w znacznym stopniu filozoficzną, opartą na założeniach niesprawdzonych, a nawet doświadczalnie niesprawdzalnych. Po drugie, istniejące modele naturalizacji prawa – nawet te współczesne – bazują na licznych uproszczeniach będących konsekwencją braku rzeczywistej współpracy pomiędzy przedstawicielami różnych dyscyplin naukowych. Niektóre z tych modeli są cząstkowe, gdyż opierają się na ustaleniach tylko jednej dziedziny nauki, którą często jest psychologia ewolucyjna. Inne modele są natomiast zbyt radykalne, ponieważ odrzucają tradycyjną w filozofii metodę analizy pojęciowej (jako przykład można podać koncepcję Briana Leitera, popularnego współczesnego filozofa prawa).

Szczególnym elementem tego etapu badań jest przedstawienie propozycji nowego, interdyscyplinarnego modelu naturalizacji prawa. Naturalizacja prawa polega przede wszystkim na wypracowaniu sposobów wykorzystania osiągnięć nauk empirycznych w nauce prawa. Model takiej naturalizacji powinien uwzględniać zwłaszcza odmienność systemów normatywnych (których szczególnym przypadkiem jest prawo) od dziedziny opisowej badającej nauki o zachowaniach człowieka. Prawo to system norm mówiących o tym, w jaki sposób powinniśmy postąpić. Tymczasem nauki eksperymentalne opisują i interpretują rzeczywiste zachowania. Pomiędzy nauki prawne a nauki eksperymentalne wkrada się błąd naturalistyczny: fakt, że zachowujemy się w dany sposób nie może stanowić podstawy do stwierdzenia, iż powinniśmy się w ten sposób zachowywać. Przykładowo, jeśli naukowcy wykażą, że ludzie na ogół postępują egoistycznie, to wcale nie oznacza to, iż powinni oni tak postępować, a prawo powinno na takie zachowania zezwalać lub nawet je promować. Jednak ustalenie, w jaki sposób rzeczywiście się zachowujemy nie powinno być dla prawa całkiem obojętne, choćby z uwagi na oczywistą zasadę, iż jeśli człowiek nie może zachować się w określony sposób, to prawo nie powinno od niego takiego postępowania wymagać. Przykładowo, wyobraźmy sobie sytuację, w której ktoś obserwuje tonącego z brzegu jeziora. Prawo nie powinno wymagać od takiego obserwatora, aby wskoczył on do wody i wydostał stamtąd tonącego, jeśli sam nie potrafi pływać.

Poza wskazanym aspektem naturalizacji prawa kluczowa jest również odpowiedź na pytanie o metodę prowadzenia tego rodzaju badań: Czy tradycyjna w filozofii prawa metoda analizy pojęć prawnych powinna zostać – przynajmniej do pewnego stopnia – zastąpiona metodą eksperymentalną, która dostarcza przecież lepiej ugruntowanej wiedzy?


fot.: © Pogonici | Dreamstime.com

 

Niwelowanie rozbieżności

Badacze zamierzają także wskazać, co wydaje się szczególnie interesujące, te ustalenia nauk eksperymentalnych, które są istotne dla nauki prawa z uwagi na ich niespójność z niektórymi założeniami leżącymi u podstaw systemu prawa. Przykładem może być wspomniana teza o iluzji wolnego wyboru. Kolejny przykład dotyczy przyjmowanego w prawie modelu podejmowania decyzji. Prawo zakłada taki model choćby w odniesieniu do decyzji konsumentów o zakupie określonego towaru. W niektórych systemach prawa model ten zakłada po stronie konsumentów daleko idącą racjonalność w podejmowaniu decyzji. W rezultacie, ochrona konsumenta jest w tych systemach ograniczona. Jeśli jednak wykazane zostanie, że konsumenci kupują bez większego namysłu, pod wpływem emocji, to czy zasługują z tego powodu na większą ochronę?

W analizach szczególny nacisk położony zostanie na osiągnięcia psychologii oraz neuronauki. W ostatnich dekadach dyscypliny te znacząco przyczyniły się do zmiany naukowego obrazu człowieka, dotyczącego podejmowania decyzji, natury rozumowań oraz kontroli poznawczej.

Na tym etapie badań kluczowa będzie również rekonstrukcja „prawnego obrazu człowieka". Analiza dotyczyć będzie konkretnych pojęć prawnych: oświadczeń woli, osoby czy odpowiedzialności. Na światło dzienne wydobyte zostaną założenia związane z tymi terminami, a następnie zbadana zostanie spójność tych założeń z obecnym stanem wiedzy dotyczącej między innymi podejmowania decyzji, rozumowań i kontroli poznawczej. W tym kontekście wskazane zostaną również takie rozwiązania, które będą czynić „prawny obraz człowieka" bardziej spójnym z jego naukowym odpowiednikiem.

Rezultatem badań będą przede wszystkim propozycje rozstrzygnięcia wielu problemów związanych z wykorzystaniem nauk eksperymentalnych na gruncie prawa. Kwestie te dotyczą w szczególności sposobu wykorzystania tych nauk w refleksji nad prawem. Efekty badań obejmować jednak będą również propozycje przystosowania niektórych rozwiązań z nauki prawa do obecnego stanu wiedzy o człowieku, czyli uczynienia prawa bardziej „ludzkim". Wydaje się, że w oparciu o te wyniki możliwe będzie zaproponowanie konkretnych rozwiązań prawnych, a następnie wprowadzenie ich do obowiązującego systemu. Rozwiązania te dotyczyć mogą nie tylko wspomnianego już zakresu prawnej ochrony konsumentów oraz podstaw odpowiedzialności karnej. Dotyczyć one mogą również takich obszarów prawa cywilnego jak prawo kontraktowe czy też odpowiedzialność odszkodowawcza.