Psychologia i prawo
WYDZIAŁ PRAWA I ADMINISTRACJI
Psychologia i prawo (ang. psychology and law) to nauka o charakterze interdyscyplinarnym obejmująca wszystkie przypadki stosowania wiedzy psychologicznej do rozwiązywania problemów prawnych. Zagadnienia te w swoich badaniach podejmują naukowcy z Katedr: Kryminologii, Kryminalistyki i Socjologii Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Psychologia i prawo jest definiowana jako naukowe badania wzajemnych konsekwencji oddziaływania prawa na ludzi i ludzi na prawo. Obejmuje zastosowanie osiągnięć psychologii teoretycznej i stosowanej w działalności instytucji prawnych oraz wobec osób wchodzących w kontakt z prawem.
Psychologia w sądzie
Nazwa psychologia i prawo staje się coraz bardziej popularna (zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i niektórych krajach Europy Zachodniej) i zastępuje inne pojęcia używane dotychczas na określenie tej dziedziny badań, takie jak psychologia sądowa (ang. forensic psychology) i psychologia prawa (ang. legal psychology). Psychologia i prawo pojawia się w nazwach wielu stowarzyszeń skupiających w swych szeregach badaczy, którzy zajmują się tą dyscypliną naukową – między innymi w Nordyckiej Sieci Badawczej Psychologii i Prawa (Nordic Network for Research on Psychology and Law) i Europejskim Stowarzyszeniu Psychologii i Prawa (European Association of Psychology and Law – EAPL), które jest organizatorem corocznych międzynarodowych konferencji poświęconych tej tematyce („European Conference on Psychology and Law" – ECPL).
Psychologia i prawo jest takim obszarem badań naukowych oraz praktycznych zastosowań, którego rozwój nie jest możliwy bez współpracy przedstawicieli różnych nauk, oczywiście przede wszystkim takich jak prawo i psychologia, ale także wielu innych, m.in.: kryminologii, kryminalistyki, pedagogiki resocjalizacyjnej, psychiatrii czy seksuologii. Mimo to psychologią i prawem na świecie zajmują się przede wszystkim psychologowie. Naukowcy z Wydziału Prawa i Administracji UJ (WPiA) postanowili tę tendencję odwrócić, realizując projekty podejmujące problematykę pojawiającą się na styku obu dziedzin wiedzy.
Badacze koncentrują się przede wszystkim na psychologii sali sądowej, analizując to, jak rozmaite czynniki merytoryczne (np. rodzaj dowodu prezentowanego w sprawie) i pozamerytoryczne (np. informacje medialne o danej sprawie, czyli tzw. rozgłos przedprocesowy; cechy demograficzne, fizyczne, osobowościowe – tak oskarżonych i świadków, jak i innych uczestników postępowania sądowego) wpływają na decyzje podejmowane przez sędziów, prokuratorów i adwokatów w trakcie postępowania.
Eksperymentalnie sprawdzano na przykład, czy dowód w postaci portretu pamięciowego sprawcy stanowi przekonujące uzasadnienie winy oskarżonego. Okazało się, że portret pamięciowy wpływa na ocenę wiarygodności zeznań świadków, na podstawie relacji których portret wykonano. Jednakże samodzielnie nie odmieni losu postępowania i nie zwiększa istotnie prawdopodobieństwa skazania oskarżonego (nawet jeśli portret pamięciowy jest do danej osoby bardzo podobny), ani jego uniewinnienia (jeśli brak podobieństwa do oskarżonego).
Wiedza o wpływie czynników merytorycznych na decyzje podejmowane przez sędziów pozwoli prokuratorom na przemyślane konstruowanie aktów oskarżenia, adwokatom zaś na opracowanie i stosowanie określonej linii obrony swoich klientów. Natomiast wiedza o czynnikach psychologicznych pozwoli prawnikom unikać wpływu pozamerytorycznych przesłanek (np. atrakcyjności fizycznej uczestników procesu).
fot.: © Stocksnapper | Dreamstime.com
Ważna kwestia – świadkowie
Naukowcy z WPiA UJ interesują się również zagadnieniami psychologii zeznań świadków, a w jej ramach tym, jakie techniki przesłuchania należy stosować wobec różnych kategorii świadków (m.in. dzieci, osób starszych, osób chorych), aby uzyskać od nich prawdziwe i szczegółowe zeznania. Ważną czynnością z udziałem naocznych świadków jest również okazanie polegające na wskazaniu osoby (również przedmiotu, głosu), która jest zapamiętanym sprawcą przestępstwa (przedmiotem użytym do popełnienia przestępstwa, głosem sprawcy). Świadkowie podczas tej czynności bardzo łatwo ulegają sugestii, więc badacze starają się opracowywać rekomendacje dla praktyków, by zniwelować ryzyko mylnego wyboru.
Badacze próbują także wyznaczyć mapę nowych, potencjalnych związków między psychologią i prawem – wskazują dokonania psychologii procesów poznawczych, emocji i motywacji, osobowości, psychologii rozwojowej i ewolucyjnej, które stanowią lub mogą stanowić bodziec do rozwoju rozmaitych sfer prawa i zmian w działaniach wymiaru sprawiedliwości. Pamiętać przy tym należy jednak, że zarówno psychologia stanowi źródło inspiracji dla rozwiązań w dziedzinie stanowienia i stosowania prawa, jak i prawo staje się źródłem inspiracji dla badań psychologicznych. Wśród tych nowych obszarów psychologii i prawa znajdują się: neuropsychologia sądowa, ewolucyjna psychologia sądowa oraz współczesne kierunki w badaniach psychologicznych nad terroryzmem.
W 2014 roku ukazała się publikacja naukowa pod redakcją dr Ewy Habzdy-Siwek i dr Joanny Kabzińskiej Psychologia i prawo. Między teorią a praktyką, która stanowi przegląd aktualnego dorobku psychologii i prawa.
Wprowadzić teorię do praktyki
Jednym z podstawowych problemów, z jakimi mierzy się psychologia i prawo jest fakt, że wnioski płynące z badań nie zawsze znajdują zastosowanie w praktyce wymiaru sprawiedliwości i organów ścigania. Być może przyczyną tego stanu rzeczy jest brak wiedzy prawników o istotnych wynikach badań empirycznych psychologii i prawa. Ważnym elementem rozwoju tej dyscypliny w Polsce i na świecie jest zbliżanie prawników i psychologów oraz promowanie ich wzajemnej współpracy.
Realizacja tego celu jest możliwa dzięki wspólnym spotkaniom, konferencjom, szkoleniom, a także publikacjom adresowanym do przedstawicieli obu zawodów. Na Uniwersytecie Jagiellońskim dzięki staraniom wspomnianego grona naukowego zorganizowano w październiku 2012 roku konferencję naukową „Psychologia i prawo. Teoria i praktyka u progu XXI wieku". Wśród referentów znaleźli się znamienici psychologowie, jak prof. Józef K. Gierowski (UJ) czy prof. Edward Nęcka (UJ), ale nie zabrakło także prawników reprezentowanych m.in. przez prof. Ewę Gruzę (UW) oraz dr hab. Barbarę Stańdo-Kawecką (UJ). Kolejna konferencja z tego cyklu odbędzie się wiosną 2015 roku.